***
“Analysis destroys wholes. Some things, magic things, are meant to stay whole. If you look at their pieces, they go away”.
Robert James Waller
(The bridges of Madison County)
Nhiều năm trước đây, tôi cũng từng đọc Những cây cầu ở quận Madison, bản tiếng Việt. Tôi cũng từng xem phim này. Tôi biết nhiều người thích cả truyện và phim, nhưng tôi không nằm trong số nhiều người đó. Phim, tôi không nhớ gì, chắc là không ấn tượng. Truyện, tôi thấy khô không khốc, văn như văn của học trò, không rõ do người dịch hay do tác giả. Tôi không mang theo cuốn này, nên tôi không thể mở ra và đọc lại xem ấn tượng của tôi có gì thay đổi không. Biết đâu, bây giờ, khi đã già hơn một chút, tôi sẽ thấy chuyện tình già ở quận Madison kia rung động hơn, lãng mạn hơn, sâu sắc hơn. Biết đâu, có khi tôi còn thấy lòng xôn xao, còn chớp chớp mi, còn nhỏ một giọt nước mắt. Hoặc hai. Dù thế nào đi nữa, tôi cũng cảm thấy khó nghĩ khi Demian có thể tìm thấy được điều gì tâm đắc trong cuốn sách và chép lại. Mà cái câu kia, đứng một mình nó, có vẻ cũng thấm thía ra phết đấy chứ. “Phân tích làm hỏng tổng thể. Có những thứ, những thứ huyền diệu, phải được nhìn trong tổng thể. Nếu bạn cứ săm soi từng phần của nó, nó chả còn gì.”
Không nhớ trong truyện, câu này đứng ở chỗ nào, và có ví dụ nào minh họa. Thường trước hay sau một câu tổng quát thế này, thế nào cũng có ví dụ. Ví dụ có thể như thế này: Có những gương mặt, nếu nhìn từng phần ta chỉ thấy tóc hơi cháy nắng, tai hơi vểnh, mũi hơi khoằm, mắt hơi gian, răng hơi đen, nhưng cứ tích phân như thế ta sẽ làm hỏng tổng thể khuôn mặt. Nếu lùi lại một bước, hai hoặc ba bước càng tốt, và ngắm lại khuôn mặt ấy từ xa, có khi ta lại thấy khuôn mặt ấy trông… cũng được.
***
Mỗi lần tôi sắp xếp lại một kệ sách hay một hộc tủ trong nhà, việc lẽ ra chỉ cần khoảng nửa giờ thì tôi mất đứt nguyên buổi sáng hoặc có khi trọn ngày. Tôi không kiềm chế được việc ngắm nghía những đồ vật trong hộc tủ, nghĩ đến việc từng có nó như thế nào, nó làm tôi vui hay buồn, hả hê hay giận dữ, bây giờ nên giữ lại hay vứt đi, hay xếp vào một chỗ nào khác.
Làm phiền tôi hơn cả là những tấm thiệp. Tôi đọc lại những lời chúc trên đó – bản thân việc này mất kha khá thời gian – và sau khi đọc xong thì lâm vào tình trạng tiến thoái lưỡng nan: tôi không nỡ vứt chúng đi, mà giữ lại – làm sao có thế giữ lại được tất cả những tấm thiệp đã nhận được trong đời. Tương tự, là những bức thư tay. Tôi từng có khá nhiều thư tay, chủ yếu là thư của bạn bè cả thân lẫn chưa biết mặt - tất nhiên đấy là thư từ cái thời chưa có email và internet, và điện thoại chưa phổ biến như bây giờ. Thư tình cũng có vài cái; nhưng thư tình thì tôi không đọc lại, nhất là những thể loại thư sướt mướt.
Mất thời gian hơn cả là việc xếp sách. Khi sắp sách lên kệ lần đầu, tôi thường cố ghép chúng vào một trật tự nào đó: văn học Việt Nan, văn học nước ngoài, trinh thám, ngôn ngữ, lịch sử, kinh tế, chính trị, luật v.v. Nhưng sau một thời gian, cái trật tự kia bị phá vỡ, nên thỉnh thoảng tôi phải xếp lại. Phải đưa tất cả các Hemingway lại gần nhau và đảm bảo đứng gần ông là Steinbeck, đưa Dos lại gần Lev Tolstoi và Ivan Bunin, đẩy Tạ Duy Anh ra phía Nguyễn Huy Thiệp, và sách nấu ăn thì không thể chung hàng với sách kinh tế, đại để như thế. Nhưng nếu chỉ xếp thôi, thì cũng không mất quá nhiều thời gian. Lẽ nào cầm sách lên mà không lật vài trang, và nhỡ gặp chuyện gì thú vị, thì làm sao có thể dừng lại sau vài trang.
Riêng đám sách của Demian là một ngoại lệ: chúng chỉ tạm trú trên kệ sách nhà tôi, nên tôi cho phép chúng đứng gần nhau, lộn xộn trong phạm vi cho phép. Kể ra, đám sách ấy cũng làm xấu kệ sách tôi một chút: phần lớn trong đó là sách cũ, giấy đen, có cuốn long cả bìa.
Demian, cái cuốn sổ của cậu ta, tôi vẫn đang chép lại đây, nhưng tôi quyết định không chép từ đầu đến cuối nữa. Bất kỳ lúc nào tôi rảnh, tôi sẽ mở một trang bất chợt. Tôi đang thử xem mình sẽ mở trúng trang nào.
Cũng nói thêm, khi viết những dòng này, tôi không còn ở nới cái resort biển ấy nữa. Tôi chỉ ở đấy có hai ngày, mà từ hôm đấy đến nay đã hơn hai tuần còn gì. Đúng như dự đoán, chuyến đi đó, tôi không thể nào nhúng chân được xuống biển. Ôi biển, hẹn sẽ quay trở lại để tắm táp phơi nắng thỏa thuê, chứ không phải để chui vào những phòng họp lạnh ngắt đầy mùi nấm mốc.
***
“Cậu bé bẽn lẽn, nhút nhát như con gái, nghịch ngầm và ưa sạch sẽ ngày xưa đã biến thành một người lầm lì, khinh đời, biết đủ thứ trên đời và dễ nổi quạu. Một người rất thông minh, can đảm, trầm lặng và ưa giễu cợt”.
(Bác sĩ Zhivago)
Bác sĩ Zhivago (tiếng Nga: Доктор Живаго, từ Живаго có nghĩa đen là "cuộc sống") là tiểu thuyết nổi tiếng của nhà văn Nga–Xô viết Boris Leonidovich Pasternak (1890–1960).
Nhân vật chính của truyện là Yuri Zhivago, một bác sĩ y học và nhà thơ. Truyện kể cuộc đời của bác sĩ Zhivago qua những éo le tình ái của ông cùng hai phụ nữ trong bối cảnh chung quanh cuộc cách mạng Nganăm 1917.
Truyện này được dựng thành phim năm 1965, do David Lean đạo diễn, tài tử chính là Omar Sharif và Julie Christie.
Bối cảnh truyện Bác sĩ Zhivago nằm vào khoảng 1910 - 1920, nhưng Pasternak hoàn tất vào khoảng 1956. Vì ông có vấn đề với chính phủ Xô viết lúc bấy giờ nên truyện này không được xuất bản. Năm 1957 bản thảo của truyện được tuồn ra ngoài Liên Xô và in ra sách tiếng Nga tại Ý (nhà xuất bàn Feltrinelli). Năm sau có ấn bản tiếng Ý và tiếng Anh. Pasternak nhờ đó mà được đề nghị nhận giải Nobel văn chương năm1958, nhưng chính quyền Xô viết bấy giờ ép ông phải từ chối nhận giải thưởng này. Mãi đến 1988, sách truyện Bác sĩ Zhivago mới được cho in và xuất bản tại Nga.
Khởi đầu truyện là phần giới thiệu Yuri Andreievich Zhivago lúc 10 tuổi đi đám tang của mẹ. Sau đó Yuri học y khoa, bắt đầu làm thơ, rồi cưới vợ tên là Tonya. Truyện sau đó giới thiệu Larisa Fyodorovna (Lara) ởtuổi dậy thì, sống với bà mẹ góa phụ khi bà này làm công cho chủ hãng may tên Komarovsky. Komarovsky dụ dỗ và hiếp dâm Lara. Trong cơn tủi nhục cuồng nộ, nàng lấy súng bắn Komarovsky tại một buổi tiệcgiáng sinh nhưng không may lại bắn trúng một người khác. Nàng sau đó kết hôn người tình đầu của mình là Pavel Pavlovich (Pasha).
Kế đến truyện dẫn vào thời kỳ chiến tranh thế giới lần thứ nhất. Yuri tòng quân với tư cách bác sĩ quân y. Pasha rời vợ và con gái (Tanya) theo quân đội và bị mất tích. Lara tình nguyện làm y tá với hy vọng tìm kiếm tông tích chồng. Khi Yuri vào thăm vợ khi nàng sanh đứa con trai đầu lòng thì gặp cô y tá Lara. Hai người có ý thầm yêu nhau nhưng không dám tỏ lời. Vào lúc này phong trào cách mạng bắt đầu nổi dậy tại Petersburg.
Chiến tranh bùng nổ khắp nơi, Yuri và Lara được bổ nhiệm công tác chung tại một nhà thương ở tỉnh nhỏ xa xôi. Yuri bị thôi thúc bởi những cảm tình cho Lara. Chàng tâm sự với Tonya và Tonya nghi ngờ rằng Yuri cùng Lara đã ngoại tình. Mùa đông đến, đời sống trở nên chật vật vì thiếu thức ăn và dịch lỵ lan tràn. Sau cuộc chiến, Yuri trở về chức vị bác sĩ cũ tại nhà thương ở Moskva. Vì cá tính lãng mạng chàng thường bị các đồng nghiệp bolshevik bài bác là thiếu logic và tinh thần cách mạng. Giữa các cuộc xung đột chống chủ nghĩa Marx nổ ra, Yuri cùng gia đình dời về Urals. Trên xe lửa của chuyến đi này, Yuri nhận thức được nỗi khổ của nông dân và tù binh, những nạn nhân của cuộc chiến cách mạng. Chàng yêu chuộng tự do và bình quyền, nhưng bất mãn với những hành động hay ý kiến quá cứng rắn và thiếu tình người của những người theo cách mạng.
Tại Urals, Yuri cùng gia đình khai đất làm ruộng. Chàng trở lại sở nguyện làm thơ. Tại thư viện làng, chàng gặp lại Lara. Hai người ngoại tình và cùng sống cuộc đời vụng trộm yêu đương tột đỉnh. Lara lúc bấy giờ biết Pasha còn sống và hiện là một tay trùm Đỏ khét tiếng với tên mới Strelnikov. Yuri muốn trở vế với vợ để thú tội ngoại tình nhưng không may bị một nhóm quân cách mạng bắt cóc và phải phục vụ như bác sĩ của nhóm này. Sau vài năm, Yuri trốn thoát và trở lại với Lara. Để tránh không bị điềm chỉ, cặp tình nhân bỏ trốn sang một nông trại khi xưa gia đình Yuri từng canh tác. Yuri tiếp tục làm thơ - bày tỏ tâm sự của chàng về những thăng trầm của đời sống, những lo sợ và lòng can đảm trong chiến tranh và hơn hết là tình yêu dành cho Lara. Trong khi đó có tin vợ Yuri là Tonya và con gái chàng bị bắt đuổi ra khỏi Nga. Chẳng bao lâu sau đó, Komarovsky, kẻ đã từng hãm hiếp Lara khi xưa, xuất hiện. Hắn hăm dọa rằng quân cách mạng đang truy lùng Yuri và Lara và sẽ giết cả hai nếu bắt dược. Hắn hứa giúp đưa Yuri và Lara trốn ra nước ngoài. Yuri đắn đo một hồi lâu và kết cuộc vì vấn đề an toàn cho Lara, chàng quyết định để Lara ra đi một mình. Yuri ở lại Nga và bắt đầu say sưa uống rượu giải sầu.
Strelnikov, chồng của Lara lúc bấy giờ đang chạy trốn vì bị chính phủ cách mạng truy lùng. Y tìm ra Yuri và sau khi biết chuyện Lara ngoại tình, bèn tự sát.
Yuri trở lại Moskva và sinh sống cùng một phụ nữ tên Marina và kiếm sống bằng cách viết sách. Em của chàng tìm cho chàng một chức vụ bác sĩ nhưng trên đường đi làm, chàng bị đứng tim mà chết. Lara, từ Irkutsk lên Moskva và tình cờ đi tới nhà liệm thấy xác Yuri còn nằm đó. Sau đó vài ngày, nàng mất tích, có người cho rằng nàng bị bắt đi trại tập trung cải tạo.
Đoạn trong ngoặc kép phía trên là đoạn tôi chép lại từ sổ tay của Demian, người đã chép đoạn đó tất nhiên từ cuốn Bác sĩ Zhivago; còn đoạn chữ màu xanh tôi chép từ Wiki. Nếu bạn đã đọc Bác sĩ Zhivago rồi, bạn có thế bỏ qua đoạn đó, còn nếu chưa, hoặc đọc rồi nhưng đã quên sạch như tôi, thì đoạn tư liệu từ Wiki có thể giúp bạn hình dung hoặc nhớ lại đôi nét về cuốn sách.
Cuốn này, tôi đọc trên một chuyến tàu Bắc Nam cách đây mười năm. Đi tàu là thời gian thích hợp để đọc những cuốn nhiều chữ như cuốn này. Thú thật, tôi đã quên hoàn toàn nội dung cuốn sách, đó là lý do tôi phải nhờ đến Wiki. Điều tôi chắc chắn là, với một câu chuyện như thế, nếu muốn chép lại đôi đoạn trong cuốn sách, hẳn phải có nhiều đoạn hay để chép, mà cái câu trên kia chẳng có vẻ gì hay lắm. Nó không có dáng vẻ triết lý như nhiều đoạn khác mà Demian chép trong sổ, cũng không phải là những đoạn văn bay bổng hoặc đau thắt, chi tiết hay hài hước, thông thái hay gợi dục, gợi mở hay dâng trào. Bằng cái trí nhớ suy tàn của tôi, tôi không nhớ cậu bé được nhắc đến trong đoạn văn kia là cậu bé nào, tôi chỉ đoán, và khá tin vào cái sự đoán của mình, cậu bé ấy chính là Demian, hay nói cách khác, Demian thấy mình được miêu tả bằng câu văn ấy. Đấy, những ghi chép trong một cuốn số tay mà chép nhiều hơn ghi cũng có thể cho ta biết về tính cách của một con người. Tôi biết Demian hiện giờ cũng gần giống những gì được tả trong đoạn văn kia: thông minh, trầm lặng, và ưa giễu cợt. Can đảm thì không chắc lắm, vì tôi biết cậu ta sợ ngỗng. Tôi đang hình dung ra một câu bé Demian lúc chín mười tuổi: bẽn lẽn, nhút nhát như con gái, sạch sẽ và nghịch ngầm. Lúc đó chắc mặt Demian chưa nhiều tàn nhang như bây giờ.