Thứ Tư, 30 tháng 7, 2025

Chuyện kể về tình yêu và bóng tối - Amos Oz

Đọc xong Chuyện kể về tình yêu và bóng tối từ hai tuần trước mà chưa viết gì về nó, tôi cảm thấy có lỗi với cuốn sách, mặc dù chưa biết mình có thể viết gì. Tuy vậy, đây là một trong vài cuốn sách ấn tượng mạnh nhất với tôi trong năm đọc sách này (năm đọc sách cũng kiểu như năm tài chính ấy, năm đọc sách của tôi trùng với năm dương lịch vì tôi dùng Goodreads để track những gì mình đọc từ hơn chục năm qua, để mỗi dịp cuối năm có thể nhìn lại năm qua mình đã đọc gì). Ngoại trừ những cuốn đọc lại kiểu như Trăm năm cô đơn, Âm thanh và cuồng nộ hay Người thủy thủ bị biển khước từ, thì những cuốn đáng kể nhất tôi đọc được từ đầu năm tới giờ gồm Tuyết xuân của Mishima, Nostalgia của Mircea Cartarescu, Death in Spring của Merce Rodoreda (một cuốn khác mà tôi cũng cần ghi lại đôi dòng) và cuốn này, Chuyện kể tình yêu và bóng tối (CKTYBT).

CKTYBT là hồi ký của Amos Oz, nhà văn Israel. Trước giờ tôi rất lơ mơ về lịch sử Israel, Palestine, nghe tin tức thì nhiều nhưng chưa bao giờ để tâm vì sao ở đó liên miên đánh nhau, ai đánh nhau với ai và vì sao. Trong cuốn này, Amos Oz kể chuyện cá nhân và gia đình, nhưng lịch sử cá nhân và gia đình ông gắn bó chặt chẽ với lịch sử Israel, đâm ra tôi biết đôi chút về lịch sử quốc gia này và đọc xong có động lực để tìm hiểu thêm tí chút, hiểu hơn về cái gì đang diễn ra ngày nay tại Gaza. Cha mẹ Amos Oz là người Do Thái từ Đông Âu di cư về Palestine trong những năm đầu thế kỷ XX, một mặt trốn tránh phong trào bài Do Thái đang lên cao (rất nhiều bà con họ hàng của họ là nạn nhân), một mặt theo đuổi giấc mơ phục quốc, tạo dựng nên một quốc gia Israel trên đất Palestine. Cả hai người đều giỏi giang, yêu văn chương, triết học, cha ông thông thạo nhiều thứ tiếng, ước mơ trở thành giáo sư nhưng chỉ thành thủ thư, mẹ ông đắm chìm trong Chekhov, Tolstoy, Maupassant..., còn bản thân Amos Oz thì bộc lộ nhiều phẩm chất ưu tú từ bé. Cứ ngỡ họ sẽ là một gia đình hạnh phúc, nhưng không hiểu vì sao, không thật sự rõ vì sao, hôn nhân giữa cha mẹ Amos Oz cứ chuội dần đi, trở thành không thể chịu đựng nổi đối với mẹ của Amos Oz. Mẫu hình hôn nhân này sau này có lẽ được Amos Oz đưa vào cuốn Michael của tôi, đã có bản dịch tiếng Việt từ cách đây nhiều năm. Người mẹ của Amos Oz rồi sẽ tự tử khi ông mười hai tuổi. Tất nhiên đó là một cú sốc đối với cậu con trai. Sau cái chết của mẹ, mối quan hệ của Oz với cha không bao giờ như trước nữa. Ông  đổi họ: Oz là cái họ ông chọn, nghĩa là sức mạnh, họ gốc của ông là Klausner, đồng thời rời nhà dọn đến ở tại một kibbutz, một dạng công xã hay hợp tác xã của Israel, tất nhiên phức tạp hơn vì mọi người sẽ sống chung, ăn ở tập thể, không có sở hữu cá nhân. 

Đoạn trên là một tóm tắt rất tồi của hơn 640 trang sách khổ lớn. Thời buổi này đọc được hết ngần ấy chữ trong vòng hai tuần cũng là một thành tích đáng tự hào. Ừ, tôi đang tự hào. Tất nhiên nếu muốn tìm hiểu về lịch sử Israel thì Google hay một con AI nào đó sẽ cho ra ngay một bản tóm tắt, chả phải vật vã với một cuốn sách dày cộm để làm gì. Tuy nhiên, câu chuyện trong CKTYBT trên hết là một câu chuyện cá nhân, câu chuyện cá nhân mới là đáng kể và đáng đọc, những thứ khác chỉ là collateral damages. Cái có thể giữ tôi lại suốt hơn 600 trang mà không bỏ dỡ, nhảy qua những thứ khác là khả năng kể chuyện của Amos Oz và những thứ nhỏ nhỏ mà khi đọc tôi thấy khoái chết đi được.

Thứ nhỏ nhỏ về việc chọn mua pho mát:

Amos Oz viết như thế này về việc băn khoăn giữa việc chọn mua pho mát Ả Rập hay Do Thái. Về bổn phận thì phải mua pho mát Do Thái, tuy nhiên, pho mát Ả Rập thì rẻ hơn, lại vâng lời Kinh thánh. "Một mặt, giọt máu đào hơn ao nước lã, nên bổn phận của chúng tôi là mua pho mát Tnuva và chỉ Tnuva mà thôi; mặt khác, Kinh thánh dạy cần "một luật pháp cho cả ngươi lẫn ngoại kiều sinh sống giữa các ngươi", nên đôi lúc cũng cần mua của mấy ông Ả Rập láng giềng,"vì các ngươi đã là ngoại kiều ở đất Ai Cập". Thêm nữa, thử tưởng tượng xem Tolstoy sẽ khinh miệt chừng nào những kẻ đi mua pho mát mà lại chọn loại này chứ không phải loại khác chỉ vì khác biệt tôn giáo, quốc tịch hay sắc tộc! Các giá trị phổ quát để đâu? Chủ nghĩa nhân đạo đâu rồi? Tình hữu ái giữa người với người nữa? Nhưng lại nữa, thật thấp hèn làm sao, yếu đuối và bủn xỉn chừng nào nếu đi mua pho mát Ả Rập chỉ vì bớt được vài đồng mil, chứ không phải pho mát của những người tiền phong đã vì chúng tôi một nắng hai sương lao động!"  Chỉ nội bằng cái chuyện giằng xé giữa việc mua pho mát Ả Rập hay Do Thái ở phần đầu cuốn sách, Amos Oz là set luôn cái tone cho việc kể về những mâu thuẫn Ả Rập - Do Thái về sau. 

Thứ nhỏ nhỏ về sách:

Về tình yêu của cha mình đối với sách: "Ba tôi với sách của ông có một mối quan hệ gần như thể xác. Ông thích cầm vào sách, vuốt ve sách, ngửi sách. Ông có khoái cảm gần như xác thịt đối với sách: ông không thể ngăn mình với lấy sách, sờ soạng sách, cả sách của người khác cũng không từ. Và thời đó sách quả là quyến rũ hơn ngày nay nhiều lắm, thứ sách rất hợp để ngửi, để ve vuốt, mân mê. Có những sách chữ vàng trên bìa da thơm nức, hơi thô, sờ vào muốn nổi da gà, cứ như đang sờ mó một thứ gì riêng tư, cấm đoán, một thứ gì chính nó cũng sởn lên, run lên khi bị đụng vào. Và còn những sách khác đóng bìa cứng bọc vải, dán bằng thứ keo có mùi nồng nàn làm sao. Mỗi cuốn sách đều có mùi hương riêng, bí mật và khiêu khích. Đôi khi vải tuột khỏi bìa, như một chiếc váy lơi lả, và thật khó mà cưỡng lại khỏi ngó vào khoảng tối giữa tấm thân và lớp áo, hít mà cái mùi váng đầu kia." Chưa bao giờ tôi đọc được ở đâu một đoạn viết về sách mà sexy, gợi tình như thế. Thử thay từ "cuốn sách" bằng "cô gái" xem sao.

Nhiều thứ nhỏ nhỏ khác, và nhiều thứ nhỏ nhỏ khác nữa. Gõ lại những đoạn tôi thích sẽ hơi nhiều và khá mỏi tay. Tốt nhất nếu quan tâm thì nên đọc ngay sách.

Cần nói thêm, cuốn sách này do An Lý dịch. Bản dịch của cô thật xuất sắc, cho dù dịch vòng qua tiếng Anh chứ không phải tiếng Hebrew. Nếu không nhờ bản dịch chưa chắc tôi đã thích cuốn sách đến vậy.

Thứ Năm, 24 tháng 7, 2025

Mạng xã hội

Trên mạng xã hội, tôi quan sát thấy nhiều người có tố chất tốt, tư duy tốt, viết lách tốt và thực sự đã có nhiều bài viết chất lượng. Nếu họ điều tiết được cái đầu ra của họ, tập trung vào một vài mảng họ hiểu biết rành rẽ nhất, thì công chúng có lẽ được lợi và biết ơn họ rất nhiều. Tuy nhiên, không rõ do nghiện mạng xã hội hay ngáo like, vấn đề gì họ cũng nhảy vào cho ý kiến, từ đó không tránh khỏi hời hợt, tự mâu thuẫn, hay tiêu chuẩn kép. Viết không vì nhu cầu tự thân mà viết vì muốn thu hút đám đông trước sau gì cũng hỏng. Bài thuốc cho những người như vậy, theo tôi là berberin.

Thứ Tư, 23 tháng 7, 2025

Rời

 + Một cuốn sách phải tạo nên một nhịp điệu. Nhịp điệu ấy có thể nhanh, có thể chậm, có thể biến hóa, nhưng không được giật cục. Tác giả phải quán xuyến được nhịp điệu. Nhịp điệu hỏng là sách hỏng. 

+ Không viết về những cuốn sách dở. Đọc sách dở đã là một tra tấn, viết về sách dở là tra tấn gấp đôi, gấp ba. Xin được thanh thản.

+ Phải biết cảnh giác với đám đông, và cảnh giác với chính mình.

+ Đòi hỏi mọi người phải ứng xử giống nhau hay giống mình là một hình thức của sự độc đoán.

Chủ Nhật, 13 tháng 7, 2025

Hemingway trả lời phỏng vấn

Bài trả lời phỏng vấn của Hemingway cho The Paris Review là một trong những bài sớm nhất, và theo tôi nằm trong hàng đặc sắc nhất các bài phỏng vấn của tạp chí này. Nếu siêng và rảnh thì tôi sẽ dịch hết ra. Còn lúc chưa siêng và chưa rảnh lắm, tôi tóm tắt một ít dưới đây:

+ Hemingway có thói quen viết vào lúc sáng sớm, khi chưa có ai quấy rầy. Ông bắt đầu bằng việc đọc lại những gì đã viết, và bởi vì hôm trước ông dừng lại ở chỗ biết rằng cái gì sẽ xảy ra kế tiếp [trong câu chuyện], ông sẽ tiếp tục từ chỗ đó. Trình tự này lặp lại mỗi ngày. "Khi bạn ngừng lại bạn trống rỗng, nhưng cùng lúc không bao giờ trống rỗng mà tràn đầy, như khi làm tình với người bạn yêu. Không có gì có thể làm tổn thương bạn, không có gì xảy ra, không có gì có ý nghĩa gì cho đến ngày kế tiếp khi bạn lại tiếp tục làm việc đó. Chờ cho đến ngày hôm sau là thứ khó nhất cần vượt qua."

+ Được hỏi Hemingway có thường viết đi viết lại không, ông trả lời cũng tùy. Nhưng trang cuối của Giã từ vũ khí, ông viết lại ba mươi chín lần. 

+ "Bạn có thể viết bất kỳ khi người ta để yên cho bạn, không xen ngang... Nhưng chắc chắn khi đang yêu là viết hay nhất."

+ Hỏi: Ông coi đâu là hình thức đào tạo tốt nhất đối với người muốn trở thành nhà văn:
Đáp: Anh ta hãy  tự treo cổ bởi anh ta thấy rằng viết giỏi khó đến mức bất khả. Rồi hãy cắt dây không nương tay và rồi anh ta hãy tự buộc mình phải viết tốt đến mức có thể cho hết phần đời còn lại. Ít ra khi đó anh ta có thể bắt đầu với chuyện treo cổ. (Câu trả lời này, nếu tôi nhớ không nhầm, có được nhắc lại trong cuốn Never Any End to Paris của Enrique Vila-Mata.)

+ Được hỏi khi viết ông có bị ảnh hưởng bởi những gì đang đọc không, câu trả lời của ông đại ý chỉ có Ulysses của James Joyce.

+ Khi được hỏi về ảnh hưởng của những người đương thời lên tác phẩm của mình, câu trả lời của về Gertrude Stein rất thú vị: " Cô Stein viết khá dài và khá không chính xác về ảnh hưởng của cô ta đối với tác phẩm của tôi. Cô ta cần làm như vậy sau khi cô đã học cách viết thoại trong một cuốn sách có tên là Mặt trời vẫn mọc."

+ Khi được hỏi ông học viết nhiều nhất từ ai, Hemingway liệt kê một danh sách rất dài: Mark Twain, Flaubert, Stendhal, Chekhov..., đáng chú ý ông liệt kê rất nhiều họa sĩ. Ông nói ông từ các họa sĩ nhiều chẳng kém từ các nhà văn.

+ Được hỏi liệu tiểu thuyết của ông có chứa các biểu tượng không, ông trả lời: "Tôi cho là có vì các nhà phê bình cứ tìm ra hoài. Nếu ông không phiền, tôi không thích nói chuyện về chúng và bị hỏi về chúng. Viết sách viết truyện mà không bị yêu cầu giải thích đã là khó lắm rồi. Giờ còn giảng giải nữa thì các chuyên gia giải thích còn việc đâu mà làm. Nếu đã có năm, sáu chuyên gia giỏi thích rồi thì tôi xen vào công việc của họ làm gì? Hãy đọc bất cứ thứ gì tôi viết cho vui thôi. Rồi nếu bạn tìm thấy thứ gì [trong khi đọc], ấy là thứ đo lường nỗ lực đọc của bạn."

+ Về style: Những gì những kẻ a-ma-tơ gọi là style thông thường chỉ là sự kỳ quặc không thể tránh khỏi (unavoidable awkwardnesses) trong việc nỗ lực làm ra những thứ chưa tồn tại trước đó. Gần như không có tác phẩm cổ điển nào giống những tác phẩm cổ điển khác trước đó. Thoạt tiên người ta chỉ nhìn thấy sự kỳ quặc. Rồi mọi người nghĩ rằng sự kỳ quặc đó là phong cách rồi bắt đầu bắt chước. Ấy là điều đáng tiếc.

+ Nếu nhà văn ngừng quan sát thì coi như ông ta đã xong phim.

+ Nguyên lý tảng băng trôi rất nổi tiếng được đề cập trong bài phỏng vấn này: Đại khái cứ mỗi phần viết ra thì có bảy, tám phần ẩn đi. Nếu một nhà văn bỏ đi vài thứ bởi vì anh ta không biết, không hiểu rõ, thì nó sẽ tạo ra lỗ hổng trong câu chuyện. 

+ "All you can be sure  about a political-minded writer is that if his work should last you will have to skip the politics when you read it."

+ "Tài năng cốt lõi nhất của một nhà văn giỏi là một máy dò cứt nội tại, chống sốc. Đây là ra-đa của nhà văn và tất cả nhà văn lớn đều có nó."