Dịch từ bài Fiction - A Dialogue trong tập More Matter của John Updike.
BỐI
CẢNH: Một think tank (chả hiểu think tank ở đây là gì, tạm để nguyên) vô
trùng giữa sa mạc California. Những bức tường trắng cong được chia thành các
hình chữ nhật bởi những hàng đinh tán hầu như không thề nhìn thấy, treo các thiết bị máy tính
với dây cáp và phụ kiện; những bản in tác phẩm của Klee, Mondrian và Escher được đóng
khung; cùng những bó hoa sa mạc tí hon, mới hái, sáng lấp lánh cắm trong các
bình mạ vàng gắn trên giá treo tường. Tham gia cuộc trò chuyện, một sự kiện do
một nhánh đặc biệt của NASA tổ chức nhằm giải thích nền văn minh Mỹ cho sinh vật
ngoài hành tinh, là Farquhar, một cây bút tạp văn ít tên tuổi từ Indiana tới, và Chokchög, một sứ giả đến từ Sao
Hỏa. Chokchög có màu nâu đỏ, bề mặt ánh kim, hình dáng giống kiến, duy chỉ nhiều
chân hơn. Hệ thần kinh đã được phát triển qua hàng thiên niên kỷ để điều phối số
lượng chân phong phú ấy (mỗi chân có nhiều khớp gối xoay linh hoạt) cùng ba chiếc
ăng ten linh hoạt mọc ra từ đầu sinh vật ngoài hành tinh này, theo các nhà tiến
hóa học, là lời giải cho trí tuệ phi thường của nó; ở loài Homo sapiens, sự
phát triển tương ứng có thể được truy về ngón cái đối kháng, tầm nhìn hai mắt
và tư thế đứng thẳng.
Farquhar
ngồi trên một chiếc ghế hình cầu bọc da nhân tạo Naugahyde; Chokchög thì ở trên
sàn, trừ khi thảo luận trở nên đặc biệt sôi nổi. Cả hai đều đeo micro và tai
nghe truyền tải bản dịch tức thời. Vì sinh vật Sao Hỏa không có tai, tai nghe của
nó được cắm vào một ổ cắm điện bốn chấu khoan trực tiếp vào hộp sọ, nơi không
có dây thần kinh.
CHOKCHÖQ:
Hãy giải thích lại cho tôi, hỡi anh bạn Trái Đất hiếu khách, về văn chương hư cấu.
Có phải nó là chuyện về những người chưa từng tồn tại nhưng lại thường rất giống
với những người mà tác giả từng biết rõ?
FARQUHAR:
Không hẳn vậy, bạn ngoài hành tinh của tôi. Nói thế này đi: Nhân vật hư cấu là sự
khách thể hóa những ấn tượng có thực về cuộc sống do tác giả tiếp nhận. Bởi vì
họ không có thực, tác giả tự do xâm phạm sự riêng tư của họ và thuật lại cho ta
những suy nghĩ, cảm giác của họ, bất kể thoáng qua hay vụn vặt thế nào. Do vậy ông
ta – hay bà ta, vì giống cái của loài chúng tôi có khả năng sản xuất văn chương
hư cấu một cách xuất sắc – cung cấp cho độc giả hình ảnh của cuộc sống gần gũi
và sống động hơn bất kỳ thể loại nào bị ràng buộc bởi thực tại, chẳng hạn lịch
sử, xã hội học, hay ngay cả tự truyện, có thể mang tới. Văn chương hư cấu còn
thật hơn cả thật, ta có thể nói vậy.
CHOKCHÖQ:
Ta có thể nói vậy nếu ta chấp nhận lượng hóa thứ không thể định lượng.
FARQUHAR:
Xin lỗi, chúng ta hơi phải phụ thuộc vào máy dịch ở đây. Hãy xem một vài ví dụ.
(Các kỹ thuật viên của think tank vận bộ áo liền quần màu xám dịch chuyển các
sợi dây cáp và nạp vào hệ thần kinh của Chokchög văn bản số hóa cuốn Ulysses của
James Joyce và Chiến tranh và Hòa bình của Bá tước Leo
Tolstoy. Tín hiệu truyền đi, kèm theo tiếng tích nhẹ, mất mười bảy giây. Mí mắt
của Chokchög, dịch chuyển theo chiều ngang, chớp hai lần.)
CHOKCHÖQ: Napoleon
này là người thật à? Dublin này là thành phố thật à?
FARQUHAR: Đúng
vậy, nhưng cả Napoleon lẫn Dublin đã được tái tạo lại; vấn đề không phải
là thông tin. Văn chương hư cấu hướng đến các nơ-ron phức tạp hơn các nơ-ron
thu thập dữ liệu. Văn chương hư cấu nhằm tạo ra ảo giác về trải nghiệm,
nhờ vậy ta biết sống là như thế nào.
CHOKCHÖQ: Lạ
nhỉ. Trên Sao Hỏa, chúng tôi biết chắc rằng mình đang sống ngay khi các điều dưỡng
mớm cho chúng tôi món cháo đã được nữ hoàng
nhai qua, khi còn đang ở giai đoạn ấu
trùng.
FARQUHAR: Chính
xác. Văn chương hư cấu là trải nghiệm đã
được ai đó nhai qua rồi. Tiểu thuyết là trải nghiệm đã được ai đó nhai lại rồi.
Đây, hãy thử những món này để có ý niệm về kích cỡ. ( Middlemarch và Bà
Bovary của Flaubert được nạp. Mười hai giây tiếng tích nhẹ như lông vũ).
CHOKCHÖQ:
Tôi hiểu rồi. Văn chương hư cấu viết về những khó khăn của việc làm phụ nữ. Ở Sao
Hỏa, chỉ các nữ hoàng của chúng tôi mới được phép có cái tôi. Chúng tôi thấy rằng
nhiều hơn một nữ hoàng cho mỗi một triệu công nhân và điều dưỡng làm mất cân bằng
xã hội.
FARQUHAR: Khoan
đã, anh bạn - văn chương hư cấu cũng có
thể viết về đàn ông mà. Để xem – (Robinson Crusoe, Đi tìm thời gian đã mất và
Vụ án được chuyển qua đầu tiếp nhận của người Sao Hỏa. Tròn bốn mươi giây tích
tắc, trong thời gian đó cậu ta nhấp nháy nhanh hơn và cái ăng ten nhiều khúc của
cậu ra thò ra để ngắt một bó hoa sa mạc trên tường.)
CHOKCHÖQ:
Tôi hiểu rồi. Thật lắm lo âu. Sự bất ổn của đàn ông trong vũ trụ là đề tài ở đây.
FARQUHAR: Tôi
ghét phải tỏ ra tranh cãi, anh bạn biết đấy, nhưng thực ra văn chương hư cấu không
chỉ có một đề tài đâu – nó nói về tất cả và không gì cả cùng một lúc. Nó là lời
khẩn cầu với linh hồn toàn thể. Nó hiện sinh, nó mang tính bản thể, nó ngẫu nhiên,
nó siêu việt. Nó trải rộng như cuộc đời, vừa cao lại vừa sâu, vừa nông cạn vừa đắng
cay thậm chí lại còn tăm tối nữa. Đây, hãy
thay đổi nhịp độ một chút. Người Pháp gọi những món này là nouvelles. (Toàn
bộ truyện ngắn của Anton Chekhov, Katherine Mansfield, Guy de Maupassant,
Machado de Assis và Ernest Hemingway được tải trong hai mươ mốt giây. Bằng một
cử chỉ bất khả ngăn chặn đầy bất ngờ, Chokchög
nhét những bông hoa sa mạc vào mặt và bắt đầu nhai. Cái hàm của cậu ta, cũng như
mí mắt, di chuyển theo chiều ngang. Mũi cậu ta cứng và có hình lưỡi cày, từ việc
đào các thành phố dưới lòng đất.)
CHOKCHÖQ:
Thật nhiều tính người. Nhân loại dường như là một giống loài trong vũ trụ không
bao giờ chán việc ngắm mình trong gương. Một tấm gương khá mềm, trong trường hợp
văn chương hư cấu. Nó thể hiện rất ít quá trình tiêu hóa, các quy luật vật lý,
và hoạt động lao động sản xuất của giai cấp vô sản, nhưng lại chú tâm bất thường
đến chuyện trăng gió và tán gẫu. (Ăng ten của cậu ta đang định vị một bó hoa khác trên tường.)
FARQUHAR:
Hượm đã, anh bạn. Yêu đương và chuyện gẫu thì có gì sai? Khiến cho thế giới
xoay tròn, phải không? Cái điều về văn
chương hư cấu mà cậu không hiểu đó là, nó ngon lành.
CHOKCHÖQ: (vừa
xơi xong bó hoa thứ hai; những đốm hồng và xanh lam của mô cây còn dính vào hàm
dưới sáng bóng ánh kim): Ngon hơn, có lẽ, đối với người viết hơn là người đọc.
Tôi được biết là cứ mỗi một người đọc trên hành tinh này lại có tới ba người viết
tiềm năng.
FARQUHAR: Tóm được cậu
rồi, anh bạn siêu âm lịch Ferdinand của tôi. Những
lý thuyết phê bình mới nhất của chúng tôi cho thấy rằng sự phân biệt giữa người viết và người đọc hoàn toàn là ảo tưởng. Người viết chính là người đọc, đọc những gì
mình viết khi anh ta viết, quan sát văn bản tự tạo ra, và người đọc trong khi đọc lại tạo ra câu chuyện ở những cảnh trí mình tưởng tượng ra, những gương mặt mình nhìn
thấy: đó là câu chuyện cuộc đời anh ta! Không có gì giống như văn chương hư cấu
về sự xuyên giao
vi tế; nó mở rộng những cảm thông và cho ta sống nhiều cuộc đời hơn cuộc đời của chính
mình. Đó là cuộc sống dưới kính hiển vi, từng lát một, nhưng cũng là cuộc sống trên
thiên giới, giữa những vì sao. Này! (trở nên phấn khích) – nếu các cậu cũng
có chút văn chương hư cấu trên Sao Hỏa thì các cậu đã ra khỏi các đường hầm nhếch nhác, lắm
luật lệ từ lâu rồi, tới chỗ để chúng tôi có thể nhìn thấy các cậu, và các cậu đã không làm nổ
tung cái máy dò Magellan năm nọ. Nói thật là các cậu sẽ không độc ác, bài ngoại
và hoang tưởng đến vậy.
CHOKCHÖQ:
(dùng hai chiếc xúc tu linh hoạt ôm chặt đầu Farquhar và há rộng cái miệng
màu nâu đỏ của mình đến mức đáng sợ): Ngươi đã xúc phạm lối sống của người Sao Hỏa chúng ta! (Các kỹ
thuật viên cảnh giác lập tức phóng ra các luồng điện cực mạnh, kéo dài sáu giây
, qua cáp máy tính và làm sinh vật ngoài hành tinh choáng váng. Chokchög ngã ngửa
ra, những chi thể yếu ớt vẫy vẫy, phát ra những âm thanh khò khè mơ hồ mà máy dịch thuật truyền tải
thành:) Ồ! Thứ văn hư cấu đó thật sự choáng thật đấy!
Nhưng ta vẫn không chắc người Trái Đất các ngươi có thể xuất khẩu được nó.