Crooked Plow - Itamar Viera Junior

Châu Mỹ La tinh có vẻ không thể ngừng sản xuất ra những nhà văn và tiểu thuyết quyến rũ: Gabriel Garcia Marquez, Mario Vargas Llosa, Roberto Bolano, Juan Rulfo và giờ là Itamar Viera Junior với cuốn Crooked Plow vừa được shortlisted cho giải Booker International năm nay, 2024. Số là sau khi than vãn về sự chán của cuốn quán quân Booker International năm nay, có bạn đã giới thiệu với tôi cuốn mà bạn ấy nghĩ xứng đáng hơn, đó là Crooked Plow.

Crooked Plow mở đầu với chuyện hai bé gái người Brazil gốc Phi vùng sâu vùng xa lục rương bà nội thấy một con dao cán ngà rất đẹp bèn cho vào mồm để liếm, một bé bị thương và bé kia vĩnh viễn mất tiếng nói. Sự kiện định mệnh đó gắn chặt hai chị em với nhau, bởi một người sẽ là tiếng nói của người kia. Lưỡi dao kia bị vứt đi, tìm lại được và sẽ một lần nữa lóe lên ở cuối truyện.

Crooked Plow gồm ba phần. Hai phần đầu lần lượt được kể bởi hai chị em, phần thứ ba được kể bởi một linh hồn. Nhan đề Crooked Plow (Lưỡi cày cong queo) xuất phát từ việc cô bé, sau khi bị đứt lưỡi, khi tập nói trở lại đã chọn từ plow-lưỡi cày để tập, bởi vì cô rất thích ngắm cha cô cày ruộng, cảnh lưỡi cày lật đất lên. Nhưng khi cố tập nói từ lưỡi cày trở lại, cô thấy giọng mình như một cái lưỡi cày cong queo, dị dạng, có xới đất lên cũng chỉ làm cho đất ấy khô cằn, tàn tạ. Từ đó trở đi cô sẽ không phát ra âm thanh nào nữa.

Crooked Plow phần lớn là chuyện hiện thực: thân phận những nông dân gốc Phi ở Brazil, mối quan hệ giữa họ với đất đai, cuộc đấu tranh đòi quyền được công nhận… Trộn lẫn vào hiện thực đó là một chút huyền ảo với những linh hồn phiêu dạt trên sông, trong rừng và những nghi lễ tín ngưỡng bản địa… Crooked Plow do đó lôi cuốn, nhiều màu sắc, mặc dù câu chuyện được kể không phải là chuyện vui.

The Spies - Luis Fernando Verissimo

Luis Fernando Verissimo là một trong những nhà văn Brazil đương đại được đọc nhiều nhất. Tuy vậy, sách của ông chưa được dịch nhiều sang tiếng Anh.

Cuốn này, tóm được ở Fahasa Sài Gòn, không phải là một tiểu thuyết lớn, nhưng là một cuốn đọc rất dễ chịu. Nó ngắn, nhẹ nhõm, và dí dỏm. Phần đầu cuốn này đọc rất nhớ đến bác Trương Quý, người hay phàn nàn về nghề biên tập của mình. Đại khái bác biên tập viên nhân vật chính của cuốn này làm việc rất moody, nếu sáng thứ hai mà Cervantes hay Graham Greene có gửi bản thảo đến thì bác cũng cho vào sọt rác; tuy vậy, vào thứ sáu thì bác rất rộng lượng với các tác giả, vì chiều thứ sáu bác biết là bác sẽ được đi uống bia. Ắt là do đọc nhiều John le Carré, nên ngay khi nhận được một bản thảo bí ẩn của một thiếu phụ, bác đã hình dung ra ngay một câu chuyện ly kỳ và lần lượt phái các bạn mình đến một thị trấn nhỏ để điều tra về tác giả. Các bạn của bác, ngày thường chỉ chăm uống bia chém gió, đến khi làm điều tra viên thì chăm cưa gái hơn điều tra. Vì thế tất nhiên câu chuyện sẽ kết thúc một cách tẽn tò cho bác biên tập viên chúng ta. Sách mỏng, đọc rất buồn cười, vèo tối chủ nhật là đọc xong. Nếu dịch ra tiếng Việt chắc bán chạy.

Nhà điên - Machado de Assis

Nhà điên là một cuốn đỉnh cao. Lâu rồi mới đọc đươc một cuốn xuất sắc tầm này. Ý tưởng cực kỳ original, đọc cực kỳ sảng khoái.

Tập này gồm ba truyện: truyện đầu là đối thoại giữa một ông bố và người con trai nhân sinh nhật 21 tuổi, trong đó ông bố khuyên con tập dượt nghệ thuật trở thành ông lớn. Để thành ông lớn thì đừng suy nghĩ những gì người khác chưa nghĩ, hãy nói những lời sáo rỗng, tập tỏ ra thận trọng và đừng bao giờ châm biếm, thay vào đó hãy kể những mẩu chuyện tiếu lâm tục tĩu. Quả là một châm biếm rất sâu cay. Khi đọc không nhất thiết phải liên tưởng tới các ông lớn mà bạn biết.

Truyện thứ hai là về một bác sĩ tâm thần lập ra một nhà thương điên và đưa hầu hết công dân thành phố vào trong đó. Vài cuộc cách mạng nổ ra, nhưng nhà thương điên lúc nào cũng được chính quyền mới ủng hộ, vì lúc nào cũng cần có người trong nhà thương điên.

Truyện thứ ba, về quỷ Satan lập ra một giáo hội mới, tuyên truyền những phẩm chất xấu xa chẳng hạn lừa dối, bán đứng lương tâm. GIáo hội của Satan rất thành công, nhưng sau một thời gian, Satan kinh ngạc nhận thấy tín đồ của mình lén lút làm việc tốt. Chỉ có Đức Chúa trời mới giải thích được con người tại sao như thế.

Machado de Assis là nhà văn rất lớn của Brazil, lần đầu được dịch ra tiếng Việt.

The Real Life of Alejandro Mayta - Vargas Llosa

Mới đọc xong cuốn này tối qua. Lâu rồi mới đọc xong một cuốn tiểu thuyết bằng tiếng Anh. Dẫu đã từng dịch dăm ba cuốn sách, thì đọc bằng tiếng Việt, nhất là tiểu thuyết, vẫn nhanh hơn tiếng Anh nhiều. Do vậy, tôi chỉ đọc tiểu thuyết bằng tiếng Anh khi không có bản tiếng Việt, hoặc bản tiếng Việt quá kém.

Cuốn tiểu thuyết này viết về một "nhà cách mạng" Peru. Chữ "nhà" có lẽ hơi to, nên cho vào ngoặc kép. Anh ta làm cách mạng trong khoảng những năm sáu mươi của Peru, với rất nhiều nhiệt tình, ngây thơ và nông nổi. Anh ta còn là người đồng tính, và bị chính các đồng chí của mình đấu tố, khai trừ ra khỏi đảng. Cái đảng ấy có bảy đảng viên cả thảy. Tất nhiên cuộc cách mạng của anh ta không đi tới đâu. Anh ta đi tù, lần đầu vì làm cách mạng không thành, những lần sau cũng vì cách mạng không thành, nhưng lại bị nhìn nhầm là trộm cướp. Cuối cùng, ra tù, anh ta bán cà rem.

Câu chuyện diễn ra ở xứ Peru xa xôi, lạ hoắc. Trong quá trình đọc, tôi tra Google mấy lần để xem Peru bây giờ ra sao, giàu hay nghèo, độc tài hay dân chủ, có những thắng cảnh nào. Nghệ thuật kể chuyện của Vargas Llosa hơi khó nắm bắt, nhưng khi quen phong cách của ông, thì phải nhận là trình ông cao. Tôi thích cuốn sách. Tuy nhiên, chỉ độ vài tháng nữa thôi, là tôi sẽ quên sạch những gì đã đọc, có lẽ chỉ nhớ mang máng mình từng đọc cuốn này rồi và mình đã có những giây phút hào hứng.

Dì Hulia và nhà văn quèn - Vargas Llosa

Cuốn sách này được dịch và in ở Việt Nam năm 1986, 9 năm sau bản gốc, nghĩa là khá sớm. Nhưng không hiểu sao nó không có được danh tiếng như Trăm năm cô đơn. Có lẽ vì không như tác giả Trăm năm cô đơn, cái mác nhà văn Nobel đến với Vargas Llosa khá muộn.

Cuốn sách gồm hai mưoi chương. Những chương số lẻ là chuyện tình giữa cậu sinh viên luật 18 tuổi ôm mộng trở thành nhà văn và người dì họ 32 tuổi, đã một đời chồng. Ở những chương số chẵn, thoạt đầu ta đọc được những truyện ngắn ly kỳ có kết thúc lửng lơ. Sau rồi ta sẽ biết những truyện ngắn ấy là tác phẩm của một nhà văn quèn, chuyên viết kịch truyền thanh. Dần về sau, nhân vật của các truyện ngắn lẫn lộn vào nhau, thay thế hoàn cảnh nghề nghiệp của nhau, thậm chí tên của nhân vật này bị gán cho nhân vật kia, ấy là khi nhà văn quèn bắt đầu bị tâm thần và nhầm nhọt các nhân vật trong các vở kịch truyền thanh của mình với nhau.

Vargas Llosa kể chuyện lôi cuốn và hài hước. Chẳng hạn trong một chương khi cậu sinh viên đang thất vọng vì tình, thì cậu được nhà văn khuyên hãy uống thuốc nhuận tràng, bởi lẽ “trong đa số trường hợp cái gọi là nỗi buồn trong tâm can chỉ là hậu quả của việc khó tiêu hoá món đồ quá khô, món cá thiu hoặc chứng táo bón. Một liều thuốc nhuận tràng mạnh mẽ thanh toán được những nỗi rồ dại của tình yêu.” Quả nhiên là một lý do rất tốt để trữ sẵn Antibio Pro bên người.

Sách dịch vòng qua bản tiếng Nga, so với bản tiếng Anh dịch từ tiếng Tây Ban Nha thấy sai sót không đáng kể. Tiếng Việt rất nhuần nhuyễn. Cuốn này quả là một kiệt tác bị bỏ quên (ở Việt Nam). Những năm gần đây, Vargas Llosa được dịch thêm hai cuốn nữa nhưng hình như ít người đọc.

The Hour of the Star - Clarice Lispector

Cuốn sách mỏng The Hour of the Star của Clarice Lispector làm tôi sửng sốt. Clarice Lispector là nhà văn Brazil. Bà sinh ra ở Ukraina và di cư sang Brazil từ nhỏ. Bà sinh năm 1925 và mất năm 1977. Bà được coi là một trong những nhà văn giàu ảnh hưởng nhất của Brazil. Đây là cuốn đầu tiên tôi đọc của bà. Tôi từng cầm lên cầm xuống một cuốn khác, The Passion according to GH, nhiều lần nhưng chưa thật sự bắt tay vào đọc. Không phải nó không hay, chỉ là chưa phải lúc. Đọc sách, quan trọng là đọc đúng lúc. Có rất nhiều sách trên đời, cũng có rất nhiều sách trong nhà, đọc cuốn nào vào thời điểm nào còn là duyên. Duyên đưa đẩy tôi đến cuốn sách mỏng này, vào những ngày có lẽ cuối cùng của đợt phong tỏa khắc nhiệt nhất quả đất.

Cuốn sách viết về một cô gái Brazil nghèo, xấu, ít học, một nhân vât bên lề xã hội. Cô chẳng có gì, ngoài một gã bạn trai cà chớn mà cô cũng mất nốt. Cuốn sách viết về cái gì, do vậy không phải là điều đáng kể, mà vấn đề là cuốn sách đã được viết như thế nào. Nó đã được viết trong sự giằng xé về sự viết. Vừa kể chuyện, người kể chuyện lại liên tục tự tra vấn, giằng xé chính mình, tại sao tôi viết như thế này, tại sao nhân vật tôi như thế này, tôi sắp sửa làm gì với nhân vật của tôi. Tác giả, thông qua người kể chuyện, như vậy không ngừng thông báo sự hiện diện của mình trong cuốn tiểu thuyết. Kỹ thuật này làm tôi nhớ tới Kundera và Sự bất tử. Nhưng Lispector viết cuốn này sớm hơn nhiều, quãng giữa thập kỷ 70.

Thật ra, tôi chỉ định copy đoạn mở đầu của cuốn sách, mà tôi thấy được viết rất tuyệt. Dĩ nhiên đây là bản dịch tiếng Anh. Bản gốc là tiếng Tây Ban Nha.

"Everything in the world began with a yes. One molecule said yes to another molecule and life was born. But before prehistory there was prehistory of prehistory and there was the never and there was the yes. It was ever so. I do not know why, but I do know that the universe began."

Còn đây là đoạn kết:

"And now - now it only remains for me to light a cigarette and go home. Dear God, only now am I remembering that people die. Does that include me?
Don't forget, in the meantime, that this is the season for strawberries. Yes."

Trở về thung lũng tối

Đọc tiểu thuyết giống như du hành: nếu đi đến phương xa, ngắm một cảnh đẹp, thưởng thức một món ăn ngon, có cảm giác thích thú thế nào, thì khi người đọc tiểu thuyết tìm được một cuốn sách lạ và hay từ một nền văn học xa xôi cũng sảng khoái như vậy.

Colombia không quá xa lạ với người đọc Việt Nam. Tình yêu thời thổ tả và Trăm năm cô đơn cùng nhiều cuốn khác của Garbiel Garcia Marquez là món quen của người đọc văn học Việt. Thậm chí tôi nghe đồn tác giả Chết trong ngày Chúa nhật đọc Trăm năm cô đơn không dưới mười lần. Hay tôi nhầm, là nhân vật của anh ta chăng, trong Chung một cuộc tình? Dù sao đi nữa, thì Nguyễn Nguyên Phước là số rất ít nhà văn mà tôi luôn mong chờ tác phẩm. Thật đáng hổ thẹn cho nền phê bình Việt Nam khi chưa lấy có một bài viết tử tế về Một chuyến đi và Nhà máy sản xuất linh hồn. Và cũng thật hổ thẹn cho nền xuất bản Việt Nam, vì bất cứ lý do gì, không in được Chết trong ngày Chúa nhật. Nhưng ngoài G.G. Marquez ra thì ta biết gì về Colombia? Vaderrama tóc bồng bềnh hay Escobar phản lưới nhà trả giá bằng sinh mạng? Cả hai, tiếc thay không viết tiểu thuyết.

Một ngày đẹp trời nọ (dạo này trời thường đẹp, có lẽ vì ít người ra đường, ít xe cộ đua nhau nhả khói khiến trời cứ xanh ngăn ngắt), hoặc cũng có thể không đẹp lắm, quan trọng gì đâu khi đã cắm đầu vào màn hình, sau khi hì hục tìm mãi không ra password Amazon của mình, reset kiểu gì cũng không được, tôi đành đăng ký tài khoản mới để kết nối với cái Kindle mới được tặng (đa tạ). Trời xui đất khiến thế nào mà đập vào mắt là một cuốn e-book giá chỉ 2.99 đô, "Return to the Dark Valley" của Santiago Gamboa. Nhìn lướt qua phần giới thiệu, thấy bảo Gamboa chịu ảnh hưởng Roberto Bolano. Không đắn đo, tôi nhấp chuột, tải về Kindle và đọc luôn.

Santiago Gamboa, sinh năm 1965, học văn chương tại Bogota, triết ở Tây Ban Nha và văn chương Cuba ở Sorbonne, đã viết đâu đó chừng chục cuốn, và Trở về thung lũng tối là cuốn mới nhất của chàng, cũng là cuốn đầu tiên tôi đọc. Theo một cách nào đó, những chủ đề của Trở về thung lũng tối gần gũi với những cuốn nặng ký nhất của Bolano, 2666 và The Savage Detectives: bạo lực, tình dục, thi ca, và vì chàng là người Colombia, nên truyện của chàng còn có rất nhiều ma túy.

Có nhiều hơn một người kể chuyện (narrator) trong cuốn này: một cô gái bị cha dượng hiếp, tìm cách ra khỏi nhà để vào học ở một trường nữ tu, sa lầy ở đó, rồi sau lại trở thành một thi sĩ; một nhà văn vì một tin nhắn bí hiểm mà bay từ Rome sang Madrid để rồi chứng kiến một vụ khủng bố rồi sa vào một cuộc đánh nhau ngoài đường; một gã tân Nazi tự xưng là con trai Giáo hoàng ấp ủ ước mơ thành lập một nền cộng hòa thanh sạch; một giáo sĩ có quá khứ bạo lực. Và xen vào chuyện của các nhân vật trên là câu chuyện về cuộc đời của nhà thơ thấu thị Arthur Rimbaud. Các nhân vật trên, thoạt đầu như chẳng dính dáng gì tới nhau, về sau dần giao thoa, hội tụ, đương đầu với quá khứ, rồi nhiều người trong số họ cùng nhau trở về Harrar, nơi Rimbaud từng sống vài năm cuối đời.

Cấu trúc truyện phức tạp nhưng mạch lạc, gọn ghẽ. Cách kể chuyện cuốn hút. Văn viết chừng mực, tuy có khá nhiều xen bạo lực, tình dục, nhưng tuyệt nhiên không có những miêu tả gớm ghiếc kiểu Đất mồ côi của Tạ nhà văn. Lẫn vào trong đó là những suy ngẫm về thi ca, về những khủng hoảng của xã hội hiện đại, về nguồn gốc của tội ác. Trên hết, ta nhìn thấy mong muốn quên đi, dàn hòa với quá khứ, tha thứ và mong muốn trở về một nơi chốn thanh thản cho tâm hồn.