Tạp bút Bảo Ninh

Nhân dịp Nỗi buồn chiến tranh đang bị đánh tưng bừng, bèn lôi cuốn Tạp bút Bảo Ninh ra đọc cho hết. Đây là tập hợp các bài báo đăng chủ yếu trên Văn nghệ trẻ, Văn nghệ quân đội và các báo khác dưới các bút danh Bảo Ninh, Nhật Giang, Mã Pí Lèng. Vì là tập hợp các bài báo, nhiều bài trong đó mang tính thời sự, nên giờ đọc lại không phải bài nào cũng thấy hay hoặc đồng cảm, nhưng cũng có thể nhặt ra một số chi tiết đáng chú ý:

+ Bảo Ninh bài bác cái trò đại ngôn ca bóng đá thành Tổ quốc, tình yêu bóng đá thành tình yêu Tổ quốc. Ông bảo Tổ quốc là Tổ quốc, bóng đá là bóng đá. Thiên vị là cố nhiên, nhưng thua thì buồn chán chứ không phải quốc thể bị hạ nhục. Ông cho rằng cái sự gán ghép ầm ĩ là một trong những nguyên do bóng đá VN ít tiến bộ, vì đá trúng trật một đường bóng mà là vấn đề vinh nhục quốc gia thì ai mà bình tĩnh đá được.

+ Về vấn đề đền ơn đáp nghĩa với thương binh, liệt sĩ, cựu binh, ông nhấn mạnh sự kiệm lời và lòng thành thực. Bớt cái hoa mỹ, bớt đi tượng đài, bia kỷ niệm xấu xí nhàm tẻ, bớt những vở kịch, bộ phim "cúng cụ". Ông cũng là người phản bác cụm từ "chiến sĩ vô danh".

+ Ông kể chuyện ngày Hồ Chí Minh mất, Hà Nội đã chìm trong nước mắt như thế nào. Nhiều thanh niên đã lên tàu liên vận đi học nước ngoài, nghe tin Hồ Chí Minh mất đã quay về để nhập ngũ.

+ Bài viết về ngày ông trở về Hà Nội sau chiến tranh đặc biệt cảm động. Ông tả bữa cơm đoàn tụ lặng lẽ như thế nào, khép cửa sổ, tắt bớt đèn, gặp nhau vui mà không dám reo, vì nhà hàng xóm nhiều con em không trở về. Bạn bè lớp cũ gặp nhau thì chỉ còn mình ông là con trai. Tết năm ấy, thay vì mở nhạc quân hành, thì Hà Nội mở Mùa xuân đầu tiên, Bài ca hy vọng. Rạp chiếu phim cũng thay những bộ phim ca ngợi chiến công bằng những bộ phim ẩn chứa tình yêu hoà bình như Con chim vành khuyên, Khi đàn sếu bay qua...

+ Tôi quan tâm hơn tới các bài ông viết về các tác phẩm, các nhà văn khác. Ông đánh giá rất cao Sống mòn của Nam Cao, Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng, Đôi bạn của Nhất Linh, Hồn bướm mơ tiên của Khái Hưng, Thời xa vắng của Lê Lựu. Tôi cũng lưu lại một số tác phẩm khác mà ông thích để tìm đọc: Lạc rừng của Trung Trung Đỉnh, Tấm ván phóng dao của Mạc Can, Cá voi trầm sát của Mai Ninh, Mùa hè năm Petrus của Lê Văn Nghĩa. Ông cũng đặc biệt ca ngợi bản dịch Trăm năm cô đơn của dịch giả Nguyễn Trung Đức.

+ Bảo Ninh ca ngợi thơ Nguyễn Quang Thiều và Trần Anh Thái. Nguyễn Quang Thiều quá nổi tiếng, còn Trần Anh Thái tôi chưa nghe tên bao giờ.

+ Bảo Ninh kể chuyện Nguyễn Tuân là người lớn duy nhất ngăn cản đám trẻ con ném đá các phi công Mỹ bị bắt sống.

+ Bảo Ninh rất "đỏ". Các thành phần đang đấu tố ông nếu đọc các tạp bút của ông chắc sẽ nguôi ngoai phần nào.

+ Bảo Ninh rất hay dùng từ "cố nhiên".

 

Đọc tiểu thuyết

Càng về sau này, tôi càng ít có hứng thú đọc những thứ không phải là tiểu thuyết. Lý do rất đơn giản: tiểu thuyết cho tôi tự tự do tuyệt đối. 

Về sách phi hư cấu: tôi ít còn nhu cầu tìm hiểu một chủ đề cụ thể nên giảm nhu cầu đọc phi hư cấu. Cũng đỡ tốn tiền mua sách và tốn không gian trữ sách. Vả lại, đọc phi hư cấu, nếu không tỉnh táo rất dễ vâng lời tác giả. Tác giả nói thế nào tin thế ấy. Tác giả phi hư cấu trình bày quan điểm của mình, rồi chứng minh cho quan điểm ấy, cố gắng áp đặt quan điểm của mình. Nếu mình không tự phản biện hoặc không đọc đủ rộng, đọc những quan điểm khác, rất dễ bị tác giả dắt mũi.

Trong khi đó, tác giả tiểu thuyết chỉ kể chuyện. Tác giả tiểu thuyết không cố ép người đọc phải suy nghĩ, hành động theo hướng này hay hướng khác. Tiếp nhận như thế nào là quyền của người đọc. Diễn giải như thế nào là quyền của người đọc. Chính vì vậy, khi đọc tiểu thuyết, người đọc tuyệt đối tự do.

My best reads of 2025

Kể ra thì chưa hết năm, nhưng từ giờ đến cuối năm tôi quyết cày Netflix, nên giờ post những cuốn hay nhất đọc được trong năm cũng là vừa khéo.

 

1/ Solenoid - Mircea Cartarescu

2/ Nostalgia – Mircea Cartarescu

3/ Chuyện kể tình yêu và bóng tối – Amos Oz

4/ Vũ điệu quỷ Satan – Laszlo Krasznahorkai

5/ Tuyết xuân – Yukio Mishima

6/ Death in Spring – Merce Rodoreda

7/ Nghệ nhân và Margarita – Mikhail Bulgakov

8/ Gối đầu lên cỏ - Natsume Soseki

9/ Wide Sargasso Sea – Jeans Rhys

10/ The Dry Heart – Natalia Ginzburg

Trên đây là những cuốn đọc lần đầu. Tính cả đọc lại thì phải kể thêm Trăm năm cô đơn đọc qua bản dịch tiếng Anh, Âm thanh và cuồng nộ, Người thủy thủ bị biển khước từ và Con cú mù.

Mircea Cartarescu trả lời phỏng vấn

Xem toàn bộ cuộc phỏng vấn ở đây

Dưới đây là tóm tắt vài ý:

1/ Mircea Cartarescu viết sách không làm dàn ý, không dựng cốt truyện trước. Ông tuần tự viết tay vào các cuốn sổ và không bao giờ sửa lại. Hằng ngày ông viết hai tiếng, được khoảng một trang. Hôm sau đọc lại viết tiếp. Ông viết 1500 trang của trilogy Orbitor trong 14 năm. Ông ví von viết văn như làm nài ngựa. Thắng môt cuộc đua hay không là do ngựa chứ không phải do nài, nài chỉ có tác động chút ít tới ngựa.

2/ Mircea Cartarescu đọc rất nhiều lĩnh vực khác ngoài văn chương như lượng tử, toán học, thần học, triết học .v.v. (Cái này có thể thấy dấu vết rõ ràng trong tác phẩm của ông). Ông tin rằng nhà văn cần phải đọc rộng.

3/ Viết văn với ông là tìm kiếm sự thật. Người viết văn không mong chờ độc giả hay giải thưởng. Mẫu hình của ông là Kafka.

4/ Mircea Cartarescu là nhà thơ trước khi là nhà văn. Ông từng in tám tập thơ trước khi viết văn. Lý do ông không làm thơ nữa là vì ông nghĩ tám tập là đủ rồi, viết nữa chỉ lặp lại mình.

5/ Ông coi Solenoid là tác phẩm quan trọng thứ hai của mình sau trilogy Orbitor (Blinding), mới chỉ cuốn đầu được dịch sang tiếng Anh. Ông đặc biệt tự hào về cuốn thứ hai trong trilogy này. Cuốn thứ ba trong trilogy là cuốn duy nhất mang màu sắc chính trị. Ông viết cuốn này để trả thù cho chế độc độc tài đã cướp đi tuổi trẻ của ông, để lại những vết sẹo trong ông.

6/ Ngoài Kafka, các nhà văn khác có ảnh hưởng tới ông gồm Proust, Thomas Mann, Hermann Hesse, Thomas Pynchon, các nhà văn Nam Mỹ như Cortazar, Sabato, Borges, GG Marquez, Vargas Llosa. Ông nói các nhà văn Nam Mỹ viết không chỉ bằng trái tim hay não mà bằng toàn bộ cơ thể, gồm cả, chân, tay, đầu, bộ phận sinh dục.

7/ Khi được hỏi vì sao tác phẩm của ông hay trộn lẫn giữa thực tại và những yếu tố hoang đường, kỳ ảo, ông hỏi lại thực tại là gì, cái ta cảm nhận được có phải là thực tại hay không? Bài kiểm tra để biết một thứ có phải là thực tại hay không đó là ta có cảm nhận được nỗi đau hay không. Nếu đau, thì đó là thực tại.

7/ Khi Mircea Cartarescu được yêu cầu chọn một vài cuốn sách trong số các cuốn mà Penguin Random House đã xuất bản để giới thiệu cho độc giả, ông chọn, một cách tương đối ngẫu nhiên, năm cuốn sau:

·       Salammbo - Gustave Flaubert (theo ông là best historical fiction ever written)

·       Remembrance of Things Past - Marcel Proust (không thể nói tới ký ức mà không nói tới cuốn sách này, mà ký ức cũng là chủ đề yêu thích của Mircea Cartarescu)

·       The Waves - Virginia Woolf (beautiful book)

·       The Castle - Franz Kafka (the perfect book)

·       Collected Poems - Allen Ginsberg (visionary)

 

Solenoid của Mircea Cărtărescu - Một mê cung của giấc mơ, khoa học và tuyệt vọng

Solenoid – Mircea Cărtărescu

Một mê cung của giấc mơ, khoa học và tuyệt vọng

(Bản gốc bằng tiếng Anh của Mattias Hansen trên The Modern Literature Society) 

Liệu có điều gì kết nối các nghiên cứu về chiều không gian thứ tư của Charles Howard Hinton, những câu đố bí ẩn của bản thảo Voynich, các thí nghiệm ngạt thở rùng rợn của Nicolae Minovici, nhiệt huyết cách mạng của Ruồi Trâu, đại số Boolean, những giấc mơ hầm hập của người kể chuyện và cả những con mạt? Trong Solenoid của Mircea Cărtărescu, những tuyến truyện tưởng chừng không liên quan này lại đan xen thành một bản tự sự rộng lớn, ám ảnh, mang tính nội quan sâu sắc hòng giải mã kiến trúc ẩn giấu của tồn tại. Cuốn tiểu thuyết đặt ra một câu hỏi vọng lại qua từng chương: liệu có thể tìm thấy ý nghĩa trong một vũ trụ mà những cơ chế vận hành của nó vẫn vượt ngoài khả năng hiểu biết của đầu óc con người?

Ở trung tâm của mê cung này là người kể chuyện — một nhà thơ bất thành, kẻ mang vết thương lòng từ những nhục nhã thời trẻ. Giờ đây, là giáo viên tiểu học trong bầu không khí ngột ngạt của Rumani thời Ceaușescu, anh ta sống trong thực tại đầy trì trệ, hoang mang và đói khát tinh thần. Ban ngày, anh lướt qua các giờ dạy với sự thờ ơ; ban đêm, anh bay lên khỏi giường, dường như được nâng bởi một cuộn solenoid điện từ chôn dưới nền ngôi nhà hình chiếc thuyền kỳ lạ, mua từ ông Mikola bí ẩn nhiều năm trước. Những lần bay lên trong đêm này không chỉ là ảo giác: chúng đánh dấu sự tan biến ranh giới giữa mơ và thực, giữa ý thức bên trong và thế giới bên ngoài.

Cărtărescu tái hiện những cảnh mộng này với sự sống động đáng kinh ngạc. Người kể chuyện lang thang qua các nhà máy bỏ hoang đầy lối đi bí mật, nơi những sinh vật côn trùng ẩn mình sau tường kính; anh gặp gỡ những hình bóng rõ nét tồn tại ở rìa nhận thức; anh lần mò trong một thành phố giãn nở, biến đổi như một sinh vật sống. Điều này tạo ra một cảm giác vừa ngột ngạt vừa phấn khích — một cuộc đào sâu vào thế giới tâm lý của một người không thể tin vào giác quan của mình nhưng vẫn khao khát hiểu chúng.

Điểm nổi bật của Solenoid không chỉ là sự kỳ lạ của các hình ảnh mà còn ở tham vọng trí tuệ. Cuốn tiểu thuyết này được cấu trúc như một cuốn bách khoa toàn thư, tràn ngập các tham chiếu đến siêu hình học, toán học, sinh học, mật mã học, thần bí và các văn bản ngụy thư bằng ngôn ngữ đã thất truyền. Sự uyên bác của Cărtărescu vừa gây choáng ngợp vừa ấn tượng; mức độ nghiên cứu rõ nét và sự dồn dập các chi tiết bản thân nó trở thành một nguyên tắc  về mặt phong cách. Mạch truyện tiến triển qua dòng ý thức dày đặc, thường gấp gáp, xen kẽ những đoạn triết lý ngoại đề dài — những đoạn mà ngay cả Victor Hugo cũng có thể muốn biên tập lại.

Tuy nhiên, những đoạn ngoại đề này lại rất quan trọng để hiểu chiều sâu chủ đề của tác phẩm. Một góc nhìn hữu ích là siêu hình học: sự ám ảnh về chiều không gian, ý thức và giới hạn nhận thức con người gợi nhớ đến Solaris của Stanisław Lem, nơi con người đối mặt với trí tuệ ngoài hành tinh vượt ngoài mọi phạm trù khoa học. Giống Lem, Cărtărescu thách thức giả định rằng thực tại có thể hiểu được chỉ vì chúng ta muốn như vậy. Nếu tồn tại vô số chiều không gian ngoài tầm nhận thức, thì trải nghiệm ba chiều của chúng ta chỉ là cái bóng của một cấu trúc lớn hơn, không thể diễn đạt. Solenoid — vừa là thiết bị thực, vừa là biểu tượng — trở thành cánh cửa dẫn đến không gian không thể tưởng tượng đó.

Một hướng diễn giải khác là phân tích tâm lý và hiện thực xã hội. Theo góc nhìn này, cuốn tiểu thuyết khắc họa sự tan rã dần của tâm lý mong manh bị bào mòn bởi tổn thương tuổi thơ, nỗi lo âu hiện sinh và sự vô vọng cùng cực của cuộc sống dưới chế độ độc tài. Những ảo giác của người kể chuyện có thể là nhận thức siêu hình, hoặc là biểu hiện của tâm thần phân liệt, trầm cảm và cô lập. Cărtărescu để ngỏ sự mơ hồ này, cho phép người đọc dao động giữa lòng trắc ẩn dành cho một tâm trí bị hành hạ và sự kinh ngạc trước biên độ trí tưởng tượng của ông,

Một góc nhìn khác đặt Solenoid vào truyền thống hiện thực huyền ảo. Giống như Márquez trong Trăm năm cô đơn, Cărtărescu dùng yếu tố kỳ ảo không phải để thoát ly thực tại mà để phơi bày những sự thật mang tính biểu tượng sâu sắc hơn. Dù nhân vật bay lên, giao tiếp với sinh vật mộng hay nhìn thấy những chiều không gian khác, những sự kiện này đều là ẩn dụ cho khát vọng tìm kiếm ý nghĩa, sự kết nối và cái siêu việt của con người.

Dù xuất sắc, Solenoid không phải cuốn tiểu thuyết dành cho mọi độc giả. Cấu trúc dàn trải, chi tiết dày đặc và sự cố ý không gắn kết mạch truyện có thể gây choáng ngợp. Đặc biệt, những phần đầu có thể được biên tập kỹ hơn. Nhưng với những ai sẵn sàng tiếp nhận tác phẩm theo kiểu của nó — chậm rãi, chú tâm và cởi mở với sự mơ hồ — sự tưởng thưởng là rất lớn. Cuốn tiểu thuyết sẽ lôi bạn vào mê cung của nó, buộc bạn đối diện với giả định của chính bạn về thực tại, ý thức và giới hạn hiểu biết của con người.

Cuối cùng, Solenoid không nhằm đưa ra câu trả lời mà là sự hoang mang sâu sắc về việc tồn tại. Đây là một tác phẩm đồ sộ, gây bất an và thường xuyên khiến người đọc kinh ngạc, còn đọng lại lâu sau khi lật trang cuối — ấy là minh chứng cho khả năng của Cărtărescu trong việc biến hỗn loạn của tâm trí thành điều gần như thần bí.

Tôi thường tự hỏi liệu cuốn tiểu thuyết này có khép lại hết các mạch truyện không, và dù chưa hoàn toàn được giải quyết, câu chuyện vẫn neo lại bằng một cách rất con người, nhất quán với chủ đề cốt lõi.

Kết luận: Một tiểu thuyết thách thức nhưng phi thường — dành cho những ai yêu thích những tác phẩm tham vọng về mặt trí tuệ, phá vỡ ranh giới thể loại và dám vẽ lại biên giới của văn chương. Không dành cho những người sợ nha sĩ hoặc bác sĩ.