Fragments No.13

+ Từ dạo đọc xong Những kẻ thiện tâm, tôi có tật hay để ý các nhân vật đọc gì, hay đúng hơn, nhà văn cho nhân vật của mình đọc gì. (Trong Những kẻ thiện tâm, nhân vật chính lúc nào cũng kè kè cuốn L'Éducation sentimentale). Gần đây nhất, trong lúc đọc lại Xe lên xe xuống của Nguyễn Bình Phương, thấy đoạn này rất buồn cười:

" Người đầu tiên xuống mượn sách là chị Thu. Mình nhớ lần ấy chị mượn cuốn Bình minh mưa. Mình ngó chị thắc mắc rằng cuốn sách ấy in từ lâu lắm rồi. Chị Thu bảo chị muốn đọc lại, chị yêu cái ông Pau-tốp-xky đến mê mệt. Mình tìm sách cho chị, phát hiện ra có đến ba bản, một bản cũ, hai bản mới in lại. Mình đưa cho chị bản mới, hơi có chút coi thường. Mình nghĩ người thích Bình minh mưa chắc chắn là loại tâm hồn lãng mạn rẻ tiền. Để kiểm chứng, mình dò lại sổ mượn của chị Thu và thấy mình chính xác. Chị ưa đọc loại tình cảm, hơi đèm đẹp, kiểu Đô-đê, Pút-xkin, Sa-gan, Thạch Lam, Khái Hưng, có dấn thêm chút nữa thì cũng chỉ đến độ bi lụy như Ai-ma-tốp là cùng. Duy nhất có một tên sách lạc khỏi dòng đó, chính là cuốn Miền đất quả vàng."

Trong danh sách kể trên, tôi có trót thích Pút-xkin và Thạch Lam.

Tất nhiên, đây là quan điểm của nhân vật của Nguyễn Bình Phương, còn bản thân NBP có nghĩ thế không thì khó mà biết.

+ Đọc NBP thì đoán NBP thích (và chịu ảnh hưởng) hai người này: W. Faulkner và G.G. Marquez.

+ Phạm Thị Hoài cũng có lần "tẩn" Pau-tốp-xky trong Thiên sứ: 

"Hai cuốn sách quyết định bộ mặt tinh thần của cả một thế hệ. Con đẻ của thế hệ ấy, không thành những Ruồi Trâu thì thành Pavel Kortshagin, đi dứng, nói năng, tư duy, sống và yêu đương trong bộ đồng phục tinh thần may sẵn, hiệu Voynich hay Ostrovsky. Có vài mẩu tinh thần khác phụ thêm, tạo cảm giác nào đó như thể phong phú và sinh động trong khuôn khổ, đại loại “Jane Eyre”, mélodrame lâm li hậu hĩnh, “Nam tước Phôn Gôn-rinh”, mélodrame lâm li không hậu hĩnh cho lắm, hay Pautovsky – Bông hồng vàng, mélodrame ngọt ngào cố tỏ vẻ anti-mélodrame thông tục."

+ Vừa đọc lại Xe lên xe xuống, tôi vừa cố hình dung các thao tác của dịch giả nếu dịch cuốn sách sang tiếng Anh. Sẽ có vô số khó khăn và nếu giải ra được thì cũng cần kha khá cước chú! Ví dụ :"Ở miền núi người ta thích lăng-cu-dơ vì xe gầm cao, máy khỏe." Dịch giả, cứ cho là một người Anh hay Mỹ thạo tiếng Việt, có khi google mướt mồ hôi chưa ra chữ "lăng-cu-dơ"; trong khi độc giả Việt thì nhanh chóng luận ra lăng-cu-dơ là Land Cruiser!  Ví dụ 2: "Tàn cuộc nhậu, Trang kéo cả bọn đi hát karaokê." Câu này dịch ra tiếng Anh thì đơn giản, tuy nhiên có lẽ cần chú thích "karaoke: nơi người Việt thường tụ tập ca hát sau khi ăn uống, thường dành cho một nhóm bạn bè. Tuy vậy, một số điểm hát karaoke có thể biến tướng thành nhà thổ." Ví dụ 3: "Các bác đến bốc mộ phải không?".  Cái đoạn bốc mộ, cải mả này, người Việt trong miền Nam chưa chắc đã hiểu, nên ắt dịch giả phải chú thích dài dòng. 

Nói chung, dịch NBP sẽ rất khoai.  

+ Nói vậy, nhưng nhà văn viết trước nhất cho độc giả của thứ tiếng của mình đọc. Nếu gọt lại cho dễ dịch, thì như Eco nói, thứ văn ấy sẽ giống như bữa ăn của các hãng máy bay: ăn thì cũng được, không độc hại gì nhưng vô vị.

Fragments No.11

+ Về cái chết: 

" Thật tuyệt vời khi hi sinh dưới bầu trời rộng, trong trận xung đột dữ dội, khi ta còn trẻ và thể lực săn chắc, trong âm thanh kèn lệnh chiến thắng; phật lòng hơn, dĩ nhiên, nếu chết vì vết thương sau những đớn đau kéo dài, trong lều quân y viện; còn cay đắng hơn - kết thúc những ngày tàn trên giường của mình, trong sự rền rĩ cảm thông của người thân, dưới những ngọn đèn bị che mờ đi và giữa những lọ thuốc. Nhưng thật hoàn toàn không chịu đựng nổi - chết già và tàn tật trong một làng quê xa lạ không ai biết tới, trên  chiếc giường nhà trọ thông thường, không để lại một ai ở trên thế gian này."  (Hoang mạc Tác-ta, Dino Buzzati).  

Chính vì thế mà sau trọn quãng đời thanh xuân bị gặm mòn ở một pháo đài heo hút, chàng sĩ quan Drogo, khi ấy đã già, yếu, bị tống cổ khỏi pháo đài trong lúc sự kiện chàng chờ đợi mòn mõi suốt ba mươi năm là chiến tranh đang đến gần, đã ngồi thẳng dậy, chỉnh lại quân phục, và mỉm cười chào cái chết. Ít ra thì chàng đã chết một cái chết, tuy không huy hoàng, nhưng rất chỉnh tề. 

Bài học rút ra ở Việt Nam là, với tình hình giao thông như hiện tại, mỗi khi ra đường cần ăn mặc nghiêm chỉnh.

+ Về đọc nhanh hay đọc chậm: 

" Đọc chầm chậm thôi cô bé ạ, cô phải đọc Kipling thật chậm rãi. Cẩn thận xem chừng dấu phẩy ở đâu để cô có thể tìm ra những chỗ nghỉ tự nhiên của câu. Ông ấy viết bằng bút và mực. Tôi tin là ông rời mắt khỏi trang giấy và ngước lên nhiều lần, nhìn đăm đăm qua cửa sổ và lắng nghe tiếng chim, như đa số những người viết cô độc thường làm. Có người viết không biết tên của những con chim, nhưng ông ấy biết. Mắt cô nhanh quá, Bắc Mỹ quá. Cô hãy nghĩ đến nhịp độ cây bút của ông ấy." (Bệnh nhân người Anh, Michael Ondaatje).

Đoạn này là đoạn ông bệnh nhân người Anh nói với cô y tá.

Đọc nhanh có khi làm hỏng việc đọc. Cho nên tôi rất không cảm tình với những ai cổ vũ cho việc đọc nhanh. Đọc chậm một cuốn sách có khi tốt hơn đọc nhanh mười cuốn sách. Vả lại, nếu muốn đọc nhanh, chỉ có cách là đọc nhiều; cũng như muốn bơi nhanh chỉ có cách bơi nhiều. Hay hơn cả là có thể đọc nhanh, chậm tùy ý - cái gì cũng vậy, làm chủ được tốc độ vẫn tốt hơn. Có cuốn sách 500 trang tôi chỉ đọc trong nửa tiếng đồng hồ, vì sau nửa tiếng ấy, tôi biết rằng sách thế này thì vứt đi cho nhanh. 

Fragments No. 2

+ Số người đọc sách đã không nhiều lắm, ấy vậy mà họ lại còn ghét nhau.

+ Đọc tập essay của Julian Barnes, có bài viết về dịch Bà Bovary của Flaubert sang tiếng Anh thật thú. Bắt gặp trong bài này một câu, JB trích của người khác, "Translation is a business that sensible people should best avoid." Quả chỉ có người hâm hâm mới lao đầu vào dịch thuật, he he.

+ Một thách thức nữa đối với người dịch: làm sao dịch được cảm giác có từ cái nhìn? Cái nhìn ở đây không phải là cái nhìn theo nghĩa quan điểm, mà cái nhìn tức là cái nhìn. Ý là cái nhìn vật lý. Giả dụ, văn của Coetzee nổi tiếng là tinh, gọn. Điều này thể hiện ở cả cách ông dùng chữ: phần lớn là chữ ngắn, có một hoặc hai âm tiết. Nhìn vào một trang sách của Coetzee trong nguyên bản tiếng Anh, người đọc ngay lập tức cảm nhận được yếu tố này. Làm sao bản tiếng Việt chẳng hạn chuyển tải được cảm giác đó, chưa bàn tới vấn đề ngữ nghĩa?

+ On the dotted line: cụm từ này trong Lolita từng gây tốn bao bút mực. Trong Slow Man của Coetzee, khi định cưa chân Paul, bác sĩ hỏi: " I am not going to ask you to sign on the dotted line, but do we have your consent to proceed?"  Trong văn cảnh này thì sign on the dotted line chỉ có thể là ký giấy (đồng ý cưa chân).

+ Trong Hermit in Paris (Ẩn sĩ ở Paris) của Calvino có câu này về Paris thật hay: ""Paris is like a giant reference work, a city which you can consult like an encyclopedia" . Paris là một tác phẩm tham khảo khổng lồ, một thành phố mà bạn có thể tra cứu/ tham khảo như một bách khoa toàn thư.